Veelzeggend zwijgen tussen de stiltes

'Of je er veel of weinig over vertelt, zegt niets over de impact op je leven. Het tekent je, het laat sporen na. In mijn leven, maar ook in dat van mijn kind. Mijn nieuwe partner, mijn ouders, schoonouders en andere familie; iedereen heeft er mee te maken. Dat duurt een leven lang.'

'Een uitwaaierende gebeurtenis met enorm veel impact.' Met die woorden probeert Gerda, Harrie's huidige echtgenote, te illustreren hoezeer die ene dag in 2002 nog altijd hun leven kleurt. Ondanks het feit dat er jaren verstreken zijn, ondanks harrie's nieuwe start met een nieuw huwelijk, ondanks zijn aard van 'vooruit zien en doorgaan'. Die novemberdag in 2002, waarop zijn zoontje Jelmer werd geboren en zijn vrouw Hiske overleed.

Alle alarmbellen begonnen te rinkelen
Een plotseling opvlammende HELLP werd Hiske fataal. Na een soepele geboorte van Jelmer in de vroege ochtend van 24 november, volgde een opgetogen telefoontje van Hiske naar haar ouders om het goede nieuws te melden. Rond twaalven veranderde de situatie plotseling dramatisch. Harrie: 'Opeens werd ze niet goed. Ontzettende hoofdpijn kreeg ze. Ze had Jelmer op de arm toen ze moest overgeven. Alles kwam eruit. Verder begon ze te vloeien. Niet te stoppen gewoonweg. Ze voelde zich beroerd, tot niets meer in staat. Ik nam Jelmer van haar over. Alle alarmbellen begonnen te rinkelen bij artsen en verpleegkundigen. Ze probeerden het bloeden te stelpen, tevergeefs. Hiske werd halsoverkop meegenomen naar de IC. Ik bleef verbouwereerd achter met onze pasgeboren zoon in mijn armen.'

'Achteraf staat me niet alles helder meer voor de geest. Het gebeurde allemaal in zo'n duizelingwekkend tempo. Niet bij te benen. Ik belde mijn schoonouders, mijn ouders, een goede vriendin. Iedereen schrok. Ik wist eigenlijk niets te melden. Behalve dan dat het helemaal mis was met Hiske.'

Ze is ons ontglipt
Hiske bleek een hersenbloeding te hebben gehad die zo ernstig was, dat ze in feite hersendood was. Toen haar ouders, Greetje en Henk, tegen zessen in het ziekenhuis arriveerden, kregen Harrie en zij in een kamertje apart te horen dat er niets meer aan te doen was. De artsen waren onthutst. 'Ze is ons ontglipt', zo zeiden ze. Die vijftien uur tussen Jelmers geboorte en Hiskes overlijden gingen in een roes voorbij. Zo heb je samen een kind, zo ben je je vrouw kwijt en blijf je met je kind achter. 'Later heb ik wel eens gedacht dat ze niet die 24e november is overleden, maar de 25e. Dat was niet zo, maar ik was alle besef van tijd kwijt. Zo snel ging alles. En tegelijkertijd leek de tijd stil te staan. Wachten in een soort vacuüm. Alsof je in een kom zit en door het glas kijkt naar wat je gebeurt. Onwerkelijk en onbegrijpelijk.'

Handelen als eerste impuls
Harrie handelde vanaf dat moment alleen nog maar. Zoveel was er opeens te doen. Aangifte van geboorte van zijn zoon, aangifte van overlijden van zijn vrouw. De zorg voor Jelmer, het regelen van de crematie. Wat hij zelf kon doen, deed hij zoveel mogelijk, met hulp van familie en vrienden. Met volle aandacht, geconcentreerd, en tegelijkertijd op de automatische piloot. 'Alsof ik een deel van mezelf had uitgeschakeld. Alsof ik er bij was, in volle bewustzijn, en toch ook weer niet. Het beeld van de glazen kom, naar mezelf kijkend door het glas. Ben ik dit? Gebeurt mij dit?'

De zwijger die eindelijk spreekt
Betraande ogen in een vriendelijk gezicht. Een man aan een keukentafel in een nieuwbouwhuis, ergens in de Achterhoek. Flarden van gesprekken en gebeurtenissen schieten hem te binnen. Een veelzeggend zwijgen op momenten dat het hem te machtig wordt. Dan lacht hij door zijn tranen heen een klein, ontwijkend lachje. Hij gaat verzitten op zijn stoel, schuift wat heen en weer. Hij is geen prater, zo zegt hij zelf. Toch heeft hij ingestemd met dit interview. Zijn motivatie hiervoor is kort. 'Het moest nu maar eens gebeuren.' De zwijger die eindelijk spreekt.

Hij zoekt naar woorden soms, aarzelt over de betrouwbaarheid van zijn geheugen. Zoveel is er dat hij niet meer weet. En: Wanneer gebeurde wat precies? Zijn vrouw Gerda zit tegenover hem. Ze helpt hem de woorden te vinden, verwoordt zijn gevoelens, vult zijn verhaal aan.

Herkenning is wat hen bond
Gerda, die zelf in een vergelijkbare situatie belandde, bleef ook achter met een baby. Onder andere omstandigheden weliswaar, maar toch. De herkenning tussen beiden was groot. Zo groot dat er liefde groeide tussen hen. Na verloop van tijd besloten ze samen verder te gaan. Met beide jongens Thom en Jelmer vormen ze nu een gezin. Ogenschijnlijk een normaal gezin met twee kinderen die ruim drie jaar schelen in leeftijd. 'Jelmer lijkt sprekend op u zeg', zo kreeg Gerda wel eens te horen. Ze liet het maar zo. Een veelbetekende blik naar Harrie was genoeg. Zij beiden weten hoe de vork in de steel zit. Soms is het beter om het te laten en geen uitleg te geven.

Flarden die terugkeren in de herinnering
'Joh, is het al weer zeven jaar geleden? Wat gaat de tijd toch snel.' Bij het horen van zo'n opmerking haalt Harrie in gedachten meestal zijn schouders op. Soms loopt hij even weg, zonder iets te zeggen. Meestal hebben zijn gesprekspartners niet in de gaten hoezeer zo'n terloopse opmerking hem raakt. Laatst nog, toen een collega een tweeling had gekregen. 'Alles goed gegaan?', vroeg iemand. De vanzelfsprekendheid dat het allemaal wel naar wens zal zijn verlopen, lag al in de vraagstelling besloten. Flitsen van herinneringen dringen zich op zo'n moment naar voren in zijn geheugen. Hoezo 'Alles goed gegaan?' Als geen ander weet hij hoezeer het fout kan gaan.

Aanstekelijk enthousiasme van Hiske
Er gaat geen dag voorbij dat hij er niet aan denkt. Aan toen, aan wat er mis ging. Maar ook: aan wie zijn vrouw Hiske was. Krachtig en opgewekt, een levenslustige jonge vrouw. Sportief en ondernemend; actief in damesvoetbal, aerobics en triatlon, genietend van vele wandelvakanties in de bergen. Dol op tuinieren en allergisch voor het huishouden. Dat ze door eczeem niet met haar handen in een emmer sop kon, vond ze niet erg. Liever was ze in de tuin bezig. Volop genietend van het buiten in de weer zijn. Daarnaast was Hiske serieus en een tikkeltje perfectionistisch. Deze eigenschappen in combinatie met haar ambitie en doelgerichtheid, maakten haar zeer succesvol in haar werk als projectleider bij de KEMA. Harrie beschrijft hoe ze voor werk in Korea en Frankrijk was. Hoe ze plannen smeedden om een tijd in het buitenland te werken en te wonen. Gedreven door de wil om iets tot stand te brengen. Haar enthousiasme was aanstekelijk, of het nu werk, sporten of tuinieren betrof. Haar opgewekte uitstraling stimuleerde hem, tilde hem op. Hun liefde was onoverwinnelijk.

Hij ziet eigenschappen van haar terug in hun zoon van nu zeven jaar oud. Leergierig, met goede resultaten op school. Beweeglijk. Perfectionistisch. Jelmer lijkt uiterlijk op hem, maar heeft wat karakter betreft veel van zijn moeder. Er is één foto van Jelmer met zijn moeder. Die foto heeft een speciaal plekje op een theetafeltje in hun huis. Meestal staan er verse bloemen bij, soms brandt er een kaarsje. Naast deze foto van Hiske staat nog een foto. Een foto van de overleden echtgenoot van Gerda. Hij is de vader van Thom, haar zoontje van nu elf jaar oud.

Kinderen nemen de situatie zoals die is
Twee mensen, Harrie en Gerda, die elkaar vonden na een groot verdriet. Hun beider kinderen die samen als broertjes opgroeien. Beiden hebben een ouder nooit gekend en zien hun stiefouder als 'eigen' ouder. Toch weten ze heel goed dat de een nóg een moeder heeft en de ander nóg een vader. Treffende illustratie hiervan is het eerste contact van Jelmer met zijn kleuterjuf. Zij vroeg nietsvermoedend aan Jelmer: 'Ben jij linkshandig, net als je moeder?' Hierop reageerde Jelmer: 'Eerst was Hiske mijn mama. Toen ging zij dood en nu is Gerda mijn mama.' Juf zat naar adem te happen. Daarna reageerde ze even naturel als Jelmer had gedaan. 'Kinderen nemen de situatie zoals die is. Het is zo. Dat is hun werkelijkheid. Zij doen er niet moeilijk over. Jelmer stelt vragen als hij iets wil weten. Informeert wanneer we weer Hiskes graf gaan bezoeken, want 'ze is toch bijna jarig?'

Volwassenen oordelen sneller
Volwassenen doen dit anders. Zij vragen minder maar oordelen sneller. Hoe naar dit kan uitpakken, brengt Harrie in herinnering. 'Vlak na het overlijden van Hiske werd meteen door sommigen gezegd dat ik het kind wel aan mijn schoonouders zou overdoen. Ik kon er immers niet voor zorgen. Dat heeft me ongelooflijk veel pijn gedaan. Nooit heb ik eraan getwijfeld of Jelmer bij mij zou blijven. Het is ons kind! Hij hoort bij mij. Achteraf terugkijkend heb ik vooral het eerste jaar willen bewijzen dat ik wél voor Jelmer kon zorgen. Natuurlijk, het kostte me soms waanzinnig veel energie. Achteraf weet ik niet altijd hoe ik het heb klaargespeeld, maar ik had nooit, nooit anders gewild.' Dat hij daarbij praktische hulp kreeg van mensen in zijn omgeving, heeft Harrie zeer gewaardeerd. 'Er waren vrienden die trouw voor mij kookten. Verder logeerde Jelmer iedere zaterdag bij een bevriend stel. Zo kon ik een nacht per week goed doorslapen. Dat was geweldig en voelde als een grote steun.'

Emotionele steun vinden en aanvaarden
Los van deze praktische geboden hulp, was het voor Harrie niet eenvoudig om emotionele steun te vinden en te accepteren. Op de video van de crematie, door Harrie overigens nooit teruggezien, zag Gerda hiervan de voortekenen. 'Wanneer mensen hem naderden bij het condoleren, dan zette hij prompt een stap achteruit. Mensen die probeerden fysiek contact te maken door een hand op zijn schouder te leggen, werden door Harrie geweerd. Alsof hij wilde zeggen: "Kom niet dichterbij." Hij ontweek ze.'

Gerda: 'Indertijd heb ik mijzelf aangemeld voor een cursus rouwverwerking. Intuïtief voelde ik dat ik het nodig had om bij wijze van spreken huilend over de vloer te kruipen. Dat heeft mij geholpen er doorheen te komen. Harrie heeft zoiets nooit gedaan.'

Veelzeggend zwijgen tussen de stiltes
Daar waar Gerda de prater is, in volzinnen weet te benoemen hoe het met hen gaat, is Harrie de zwijger die zonder woorden uitdrukking geeft aan zijn gevoelens. Naar de een luister je, naar de ander kijk je. Zo spreken ze ieder op hun eigen manier. Samen hebben ze een manier gevonden om hun verleden een plek te geven. Niet door te vergeten of het er niet meer over te hebben. Integendeel. Door er bij stil te staan. Er wel over te praten, al is het soms hakkelend en zoekend naar de juiste formulering. Zwijgen tussen de stiltes, en daarmee veel zeggen. Kijkend en luisterend naar hetgeen niet wordt gezegd, wordt helder waar de pijn zit. De pijn van het missen, het immense verantwoordelijkheidsgevoel voor het kind en het besef dat niets meer zal zijn hoe het was. Maar ook dat vanuit dit weten ruimte is voor nieuw geluk, geworteld in en voortkomend uit verdriet, maar toch: nieuw geluk!

Nooit gedacht dat hij zou reageren
Gerda: 'Onze eerste kennismaking was wonderlijk. Mijn overleden man was een vroegere collega van Harrie. Ik kende Harrie vaag van een feestavond op het werk. In mijn herinnering was hij een soort rocker met lang haar. De rouwadvertentie van Hiskes overlijden was me opgevallen. In eerste instantie legde ik de link niet met wie Harrie en Hiske waren. Ronduit schokkend vond ik het om te lezen: een geboorteaankondiging met direct daaronder het overlijdensbericht van de moeder van dit kind. Ik vond het zo erg voor hem. Bovendien voelde ik herkenning omdat ik zelf ook met een jong kind was achtergebleven. Na een half jaar dacht ik, ik schrijf hem een brief. Gewoon, om mijn medeleven te tonen. Ook omdat ik uit ervaring wist dat mensen na verloop van tijd doorgaan met hun eigen leven. Begrijpelijk, maar juist na een tijdje heb je behoefte aan contact. Dan pas dringt de volle omvang van het gemis tot je door. Het werd een brief van twee kantjes waarin ik openhartig schreef over mijn eigen situatie en hoe ik hiermee om ging. En dat ik me afvroeg hoe het voor hem zou zijn. Nooit bij stilgestaan dat hij wel eens kon reageren. Dat kwam niet eens bij me op!'

Gerda: 'Ja, en de mijne! Ik schrok me een hoedje. Toch was er direct een klik. We hebben lang gepraat en ervaringen uitgewisseld. Uiteindelijk leidde dat tot een afspraak. Dat verliep eigenlijk zo ontspannen en als vanzelf. Onvoorstelbaar. Hij ging heel natuurlijk om met mijn zoontje Thom. Die twee mochten elkaar vanaf het eerste ogenblik. Op enig moment dacht ik zelfs: Hij is aardig, heel aardig. Nadat we dit uiteindelijk aan elkaar durfden te bekennen, ging het snel.'

Harrie: 'Zoveel brieven heb ik niet gehad trouwens, in tegenstelling tot wat je misschien zou verwachten. Mensen wisten er geen raad mee. Als het mij gebeurt, dan kan het een ander ook treffen. Dat is bedreigend voor mensen. Ze wisten niet wat te doen.'

De willekeur van het lot dat zo'n vernietigende tik uitdeelt. Het was te groot, te veelomvattend.

'Begrijp me goed, de vrienden die me met raad en vooral praktische daad terzijde stonden, waren geweldig. Ik voelde me daar heel rijk mee. Maar echt een luisterend oor, iemand die me echt begreep, dat had ik niet. Genoeg mensen die me wilden helpen, dat was het punt niet. Zag ik mezelf zitten tegenover zo'n maatschappelijk werkster. Hoorde ik mezelf braaf antwoorden op haar vragen. Ik merkte hoe lastig zo iemand het vond met mij in gesprek te zijn. Nee, dat hielp mij niet. Dan liever helemaal niet.'

De mensen die 'vooraan staan'
Verder is er nog de categorie mensen die zoals Harrie het noemt 'graag vooraan staan'. De mensen die voornamelijk door nieuwsgierigheid of medelijden worden gedreven. 'Vooral willen tonen hoezeer zij begaan zijn met mij. Ze staan vooraan met het strooien van oordelen en adviezen waar je geen bal aan hebt. Zoals de opvatting dat Jelmer bij familie moest worden ondergebracht. Voor dat soort gedrag heb ik razendsnel een antenne ontwikkeld. Dat heeft me op een bepaalde manier kopschuw gemaakt in contacten.'

Huwelijksdag met gemengde gevoelens
Ze wilden duidelijk markeren dat ze een toekomst zagen, samen met Thom en Jelmer. Dat markeerpunt werd hun huwelijksdag, een prachtige zonnige najaarsdag. Een dag die met gemengde gevoelens werd beleefd. Gerda: 'Het voorgesprek met de ambtenaar van de burgerlijke stand herinner ik me als zeer emotioneel. We wilden tijdens de plechtigheid stilstaan bij Hiske, bij mijn man Philip. Dat stuk van ons leven hoorde erbij.'

Het betekende dat de ouders van Hiske, Greetje en Henk, bij de huwelijksvoltrekking op de eerste rij zaten, een ereplek, naast onze eigen ouders. Dat was onze wens. 'Voor ons was dat vanzelfsprekend. We hebben Hiskes ouders gevraagd of ze dit aandurfden. Ze waren vereerd met onze vraag. Ontroerd voldeden ze aan ons verzoek. Het was een bijzonder emotioneel moment voor ons allemaal. Het klinkt misschien gek, maar als het niet geklikt had tussen Gerda en Hiskes ouders, dan was ik er niet eens aan begonnen.' Met een klein lachje vervolgt hij: 'Zelf had ik het liefst op de achterste rij gezeten. Ik zag er zo tegenop.'

Zo blijven er altijd lastige momenten. Toen en in het hier en nu. Harrie: 'Een moeder achter een kinderwagen. Slikken is dat voor mij. Dat blijft. En niet alleen voor mij.'

Waardevol contact met ouders van Hiske
Het eerste telefoongesprek dat Gerda met Greetje voerde, onderstreept deze opmerking van Harrie. Greetje en Henk waren net terug van kraamvisite bij hun zoon, en troffen daar een gelukkig gezin. Gerda: 'Greetje draaide er niet omheen. Ze benoemde direct waar het om ging en hoe ze zich erbij voelde: 'Zo had het kraambezoek aan Hiske en Harrie ook moeten zijn. Het doet pijn dat het zo niet is gegaan.' We gingen bij dit eerste contact meteen de diepte in. Dat is typerend voor hoe het tussen ons gaat. Ik vind dit prettig. We kunnen veel bij elkaar kwijt. Harrie is niet zo'n prater. Net als Henk. Mannen eigen? Misschien. Hoe dan ook heeft Greetje met haar open houding veel bespreekbaar gemaakt.

Het vieren van de eerste verjaardag van Jelmer, een dag die toch ook de sterfdag van Hiske is. Het gegeven dat Jelmer tegen mij 'Mama' ging zeggen, terwijl Hiske natuurlijk zijn moeder is en blijft. Greetje stelt dat soort dingen gewoon aan de orde. Niet eenvoudig, zeker omdat het om gevoelskwesties gaat. Maar ze doet het. Heel dapper vind ik dat. Het helpt mij en Harrie om in gesprek te komen en te blijven.'

Wilskrachtige houding als basis
De instelling om het met elkaar te doen, hoe verschillend de beleving van het verdriet bij eenieder ook is. Die wilskrachtige houding dwingt respect af.

Harrie: 'Ik denk dat we het daardoor gered hebben. Omdat we het wilden. Het gaat heus niet vanzelf. Genoeg moeilijke momenten die ik kan opsommen. Zoals die keer dat het thema van het programma Klokhuis de KEMA was. Stom toevallig zaten we dit met de jongens te kijken. Jelmer riep meteen: 'Daar werkte Mama Hiske.' Apetrots was hij. Geboeid zaten ze te kijken naar een item over hoogspanningskabels. Absoluut Hiskes onderwerp. Vreemd idee dat zij anders mogelijk in die uitzending had gezeten. Dan sta ik met een brok in mijn keel.'

Als naderhand de vragen van Jelmer komen, vanzelfsprekend en zonder enige schroom gesteld, dan worstelt Harrie met zichzelf. Jelmer laat zich hierdoor niet weerhouden en vraagt gewoon wat hij wil weten. 'Gelukkig maar', zo stelt Gerda. 'Hij heeft recht op antwoord en dat geven we hem zo goed en zo kwaad als dit kan.' Dat dit steeds beter gaat, vertelt Harrie me na afloop van het interview. 'Dat ik hier aan de keukentafel ben blijven zitten en niet ben weggelopen voor mijn emoties, daarmee verbaas ik mijzelf. Ik zie het als een stapje vooruit.'

Een stap in een proces dat een leven lang duurt, want: 'Dit is zo immens. Dat kun je niet achter je laten. Ik zou het niet eens willen trouwens. Het is onderdeel van mijn leven, van ons leven.'

Zo kan 'blijven zitten' een stap vooruit zijn. Zo wordt die zwijgt, uiteindelijk een spreker.

Website door Creative Kingdoms