Er gebeurt veel meer als je 'ja' zegt

Allebei zwanger van hun eerste kind, werden ze relatief vroeg in hun zwangerschap in zorgwekkende toestand opgenomen in het AMC. Samen op de afdeling ontwikkelde de een HELLP, de ander op een haar na net niet. Beiden bevielen via een spoedkeizersnede voortijdig van een heel klein kindje. Op de afdeling neonatologie lagen hun kinderen Sepp en Nika naast elkaar, net zoals hun moeders Karina en Chantal in de periode daarvoor, te vechten om het te overleven. Twee vrouwen, twee verhalen. Verhalen die met elkaar verweven zijn geraakt door het gedeelde lot. In hetzelfde HELLP-schuitje beland, ontstond een innige band. Een gesprek over HELLP en de geboorte van een vriendschap.

Rustuur met drilboor
Gniffelend blikken ze terug op de verplichte rusturen op de afdeling. Terwijl een oorverdovend, langdurend en indringend geboor in keihard beton het schier onmogelijk maakte een oog dicht te doen, lagen zij tijdens het verplichte rustuur gestrekt, met hoofdpijn en bandgevoel, hopend op een verlossende stilte. Een stilte die niet kwam. Karina: 'Het AMC zat in 2009 middenin een verbouwing en de bouwvakkers werkten flink door. De herrie was verschrikkelijk. Zie dan maar eens tot rust te komen. Ik kon geen licht verdragen, zag sterretjes soms. Alsof ik een te strak zittende pet op had.' Chantal: 'Ik zie ons nog liggen op de Medium Care. Tegenover elkaar, Karina lag in een kamer apart, waar ze opgezwollen van het vocht nauwelijks nog in het bed paste. Hoorde ik 's nachts een arts naartoe gaan op klikkende hoge hakken. Lag ze met een snorretje in haar neus voor de zuurstof, duimen omhoog stekend om de moed erin te houden. Dan snak je naar een lotgenoot, iemand die je begrijpt, waar je je hart bij kunt luchten. Dat vonden wij bij elkaar.'

Hun ervaringen zijn in sommige opzichten onvergelijkbaar anders maar de overeenkomst in het samen meemaken ervan, maakt dat ze elkaar ook nu, twee jaar later, tot steun zijn. Erkenning en herkenning, dat is waar het om gaat bij Karina en Chantal. Elkaar troosten omdat je kind wéér een ziekenhuisopname wacht of een operatie moet ondergaan. Geduldig een luisterend oor bieden, ook wanneer het verhaal voor de zoveelste keer wordt verteld. Ruimte geven voor de frustratie als blijkt dat de buitenwacht niet snapt hoezeer HELLP en alles wat daarmee samenhing, ze blijvend heeft veranderd.

Het was warm zomerweer, die periode dat ze waren opgenomen. Chantal: 'Fantaseerden we als twee kleine kinderen over ijsjes en poffertjes. Dolblij waren we met onnozele dingen: een koelkast op onze kamer, koel appelsap om van te nippen. Eerst was ik nog lopend patiënte, ging ik stiekem wel eens naar buiten. Gewoon, even spijbelen. Weg van de angst en de onzekerheid. Met Eric samen zat ik te grappen over een symposium dat stond aangekondigd op een bordje. 'Hee, zullen we naar binnen lopen, ben ik dokter Oetker en jij dokter Bibber.' Zo hielden we de moed erin. Later kon ik alleen nog maar een rondje over de afdeling schuifelen. Kon ik ook geen kant meer op.'

Gedeelde ellende
Hun gynaecologen hielden de twee dames nauwlettend in de gaten, maar konden niet voorkomen dat hun situatie steeds penibeler werd. Net zoals ze niet konden verhinderen dat Chantal op enig moment per ongeluk de medicatie van Karina kreeg overhandigd. Chantal: 'Had ik de pillen van de buurvrouw doorgeslikt! Karina was toen al bevallen en kreeg medicatie die ik als zwangere absoluut niet mocht hebben. 'Moet ik ze uitkotsen?', vroeg ik meteen. In mijn zenuwen lukte dat niet. Voor een keer gaf het niet, zo werd mij verteld. Pas later kon ik de humor ervan inzien; dat we zoveel deelden dat ik zelfs haar bloeddrukverlager en pijnstiller innam.'

Knokken om erbij te blijven
Die bloeddruk was voor zowel Karina als voor Chantal problematisch hoog. Daar waar Karina kampte met knallende koppijn en afnemende energie door de algehele uitputting, kuierde Chantal in eerste instantie nog redelijk blijmoedig over de afdeling rond. 'Als Cliniclown was het AMC een bekende werkomgeving voor me – al was ik op deze afdeling nooit eerder geweest. Heel gek was het om nu opeens in een andere rol, namelijk die van patiënte, rond te lopen. Zo beroerd voelde ik me in het begin ook niet. Daardoor had ik waarschijnlijk niet in de gaten dat ik ziek aan het worden was. Indirect bleek dit doordat de groei van ons kindje achterbleef. Mijn bloeddruk was erg hoog, maar gek genoeg merkte ik er weinig van. Achteraf vermoed ik dat ik zonder dat ik het wist, voor de zwangerschap al een hoge bloeddruk had. Later, toen ook ik liters vocht begon vast te houden, voelde ik me intens slap en akelig. In de nacht na de keizersnede steeg mijn bloeddruk onverantwoord hoog. Ik werd aan de magnesium gelegd. Een angstige nacht. Alsof ik weggleed en nooit meer zou ontwaken. Geknokt heb ik om erbij te blijven.'

Karina had als voormalig fanatiek sportvrouw juist van zichzelf een heel lage bloeddruk, en ondervond veel last van de toegenomen stuwing in haar bloedvaten. 'Ziek, zwak en misselijk was ik. Tegelijkertijd wilde ik me groot houden. Als manager met een veeleisende baan in de kinderopvang wilde ik het liefst alles 'in control' houden. Mijn lijf moest vast wennen aan de zwangerschap, we hadden net de sleutel van ons nieuwe huis gekregen, er lag genoeg werk te doen dus wat zeurde ik nou?' Door deze houding werd ze onbedoeld een valse informant voor de artsen en verpleegkundigen. 'Ik zag de ernst van het geheel niet echt onder ogen. Natuurlijk wist ik rationeel dat mijn situatie zorgelijk was. Ons kindje groeide niet genoeg, zo vertelden de artsen ons. Ze vermoedden een skeletafwijking, later concludeerden de artsen dat de placenta zich niet goed ontwikkelde. De dreiging van HELLP hing boven ons als het zwaard van Damocles. Zware gesprekken voerden we wekelijks met de gynaecoloog, waarin we werden voorbereid op een vroegtijdige bevalling. Mijn koffertje voor het ziekenhuis vergezelde me bij ieder consult. Steeds mocht ik terug naar huis, en steeds dacht ik: zie je wel, ik ga dit redden tot veertig weken. Tot het niet meer ging en ik met spoed naar het ziekenhuis moest. Veel te hoge bloeddruk, bandenpijn, eiwit in de urine. Aan CTG, infuus, alles stond opeens op scherp. En nog dacht ik gedurende die periode dat ik het gewoon vol zou houden. Pas toen ze zeiden: 'We gaan het nu halen', dacht ik: 'Het gaat fout.'' Chantal vult aan: 'Zo herkenbaar. Ik had ook geen benul. Het is een soort ontkenning die je parten speelt. Alsof je er niet aan wilt. Gold niet alleen voor mij trouwens. Bij controle in het OLVG (Onze Lieve Vrouwe Gasthuis) bij twintig weken was een tweede bloeddrukmeting nog hoger dan de eerste. Zei de coassistent doodleuk: 'Die schrijf ik maar niet op.' We zouden de dag erop naar Sicilië vliegen, en ze gunde ons die vakantie zo. Een inschattingsfout, want ik was nog niet thuis of de telefoon rinkelde: Of ik me weer wilde melden. Die vakantie konden we op onze buik schrijven.'

Slecht nieuwsgesprek met impact
In plaats van een vlucht naar Italië werd het uiteindelijk een enkeltje AMC, alwaar Chantal zwangeren zag die veel verder waren dan zij. Zwangeren die wél een CTG kregen, daar waar zij dit niet kreeg, omdat ze nog geen 25 weken zwanger was. Aandacht kreeg ze wel, maar dan op een manier die ze liever niet zag. Een kinderarts ging met haar en haar man Eric in gesprek. 'Uw kansen zijn nihil', kregen ze plompverloren te horen. Onthutst waren ze na deze boude uitspraak. 'Eric was heel boos, ik vooral heel verdrietig. Iemand ontneemt je in één klap alle hoop, dat is erg. Het was misschien in een poging duidelijk te zijn, maar het klonk zo feitelijk en definitief. Als een finaal oordeel. Ik was totaal de kluts kwijt toen, kon alleen maar janken.'

Karina: 'Ik hoorde door de muren heen dat het fout was. We lagen vanwege de verbouwing van de Medium Care inmiddels in een kamer apart op de nieuwe afdeling verloskunde. Ik hoorde en voelde aan alles dat het verschrikkelijk mis was. Ze had me altijd zo opgebeurd, en nu kreeg zij zo'n klap. Ik wilde er voor haar zijn.' Chantal weet de zwangerschap uiteindelijk te rekken tot voorbij de 27 weken. 'Voor Eric was het een hel. Veel werken, op en neer reizen naar het ziekenhuis. Thuis komen en slapen. Een keer was Eric naar een concert bij wijze van uitspatting. Even de zinnen verzetten. Was-ie niet bereikbaar via sms. Dat is hem op een flinke uitbrander van de verpleging komen te staan.' Het moment dat besloten werd de zwangerschap te beëindigen, staat Chantal helder voor de geest. 'Er was een enorme bedrijvigheid rond mijn bed. Ik stond inmiddels bol van het vocht, de baby kreeg het steeds moeilijker in mijn buik en mijn bloeddruk was eng hoog. Tijd om in te grijpen. Ik weet nog dat ik dacht: kan ik niet op vrijdag bevallen? Dan is er groot overleg op de afdeling neonatologie en zijn alle belangrijke mensen er. Ik was bang, zo bang voor ons kind. Om mezelf dacht ik niet eens. Al wilde ik dolgraag mijn gynaecoloog bij me in de buurt. Toen het eenmaal zo ver was, werd ik rustig. Mijn gynaecoloog zei lachend: 'Zie je wel dat ik er ben?' Dat was een zorg minder. De groene pakken werden aangetrokken, Eric kreeg er ook een aangesjord. Daar gingen we.'

Twee baby's naast elkaar in de couveuse
Met een keizersnede wordt hun dochter Nika geboren. Een lichtgewichtje van 660 gram. Een heel klein kindje, dat het meteen verrassend goed doet. Ze belandt met alle toeters en bellen op de NICU, toevallig pal naast de couveuse van Sepp, zoon van Karina en Roy, op dat moment ruim twee weken oud. Chantal: 'We hoopten dat we elkaar weer zouden tegenkomen op de afdeling neonatologie. Een maffe wens maar zo was het wel.' Die wonderlijke wens werd werkelijkheid. Karina: 'Oh dat kaartje boven de couveuse met Nika's naam erop, onvergetelijk. Daar lagen onze twee kinderen naast elkaar. Te klein, te vroeg en niemand wist hoe het ze zou vergaan. Maar ze lagen daar! Wie had dit kunnen denken?'

Karina en haar man Roy hadden ook een intensieve periode achter de rug. Op 3 juli was met spoed hun kindje gehaald na 29 weken zwangerschap. Langer wachten was niet verantwoord met het oog op Karina's gezondheid. De zuurstof die ze kreeg, bleek ontoereikend en het vocht in haar lichaam hoopte zich op. Ze verkeerde voortdurend in ademnood, dreigde vocht in haar longen te krijgen en geen arts durfde haar nog te prikken. 'Niemand waagde zich er aan. Maar die magnesium moest erin.' Menig prikpoging mislukte, en toen een anesthesist er uiteindelijk in slaagde de naald in haar arm te krijgen, zat haar kamer onder de bloedspetters. 'Het was een drama. Bij mij was er allang een luikje dicht gegaan, puur omdat ik het anders niet meer aankon. Ik had geen puf voor wat dan ook. Bezoek, telefoon, sms, niks meer. Ik kon het niet meer opbrengen, lag in feite te wachten tot het over was.'

Nadat het 'over' was en de baby gehaald, was de ellende nog niet voorbij voor het jonge ouderpaar. 'We zouden een dochter krijgen, dat was voor de geboorte al bekend. Dat pakte anders uit. De arts zei ons dat ze het geslacht niet konden bepalen. 'U heeft een multiseksueel kindje gekregen.' Die mededeling kwam aan als een mokerslag. Vanaf dat moment werd gesproken over 'het kindje' en niet over een zoon of dochter. Geadviseerd werd om er nog maar niet over te praten met familie en vrienden.' Een advies waar ze zich nu nog over kan opwinden, want tja, wat moet je dan? Verzwijgen tegenover iedereen dat je bent bevallen? Terwijl mensen zich grote zorgen maken vanwege de situatie? Karina: 'Intuïtief besloten we dit op onze manier aan te pakken. Openheid was ons devies, evenals het delen van onze gevoelens over deze bijzondere situatie. Dat gaf rust, al was de verslagenheid groot bij iedereen.' Na vijf dagen kwam het verlossende antwoord. Ze hadden een zoon, konden hem eindelijk zijn naam geven: Sepp. De aandoening heette hypospadie, iets wat één op de tweehonderd kinderen blijkt te hebben en die goed operabel is. De diagnose 'multiseksueel kindje' was van tafel, die was voorbarig en onterecht gesteld. Karina: 'Artsen lijken niet te beseffen wat de verpletterende impact is van dit soort medische uitspraken, dat achteraf ook nog eens voorbarig en foutief blijkt. We waren echt van slag, hebben ons onnodig heel veel zorgen gemaakt. Bovendien leidde het de eerste dagen tot een heel circus aan artsen en onderzoekers, dat zich, geïnteresseerd in dit medische verschijnsel, over de couveuse boog. Ik heb er mentaal een punt achter gezet, maar vergeten kan ik het niet.'

Wankel op de benen op de bres voor je kind
De onduidelijkheid over het geslacht was niet het enige wat zorgen baarde. Door de vroeggeboorte had Sepp ademhalingsproblemen en een te laag zuurstofgehalte in het bloed. Ook bleek later een dubbele liesbreuk en een hersenbloeding, waardoor een gedeeltelijke verlamming aan een kant van zijn lichaam is ontstaan, hemiparese genaamd. Maar het meest acute dat zich een week na Sepps geboorte voordeed, was een levensbedreigende maagperforatie. Een spannende operatie volgde. De operatie verliep naar wens en weer was een gevaar geweken. Karina: 'Zelf was ik nog lang niet in orde, maar de problemen rond ons kindje stegen boven alles uit. Je wordt geacht beter te zijn, want er dient zich nog iets aan wat veel belangrijker is: je veel te vroeg geboren kind, mét alle bijkomende problemen, waarvan je niet eens weet of het een jongen of een meisje is. Achteraf snap ik soms nog niet hoe we die tijd zijn doorgekomen. Nog wankel op de benen, moet je alweer in de actie, op de bres voor je kind. Het was duizelingwekkend veel wat zich in die dagen afspeelde.'

Zowel Sepp als Nika krijgen het niet cadeau, zo blijkt. De eerste vijf weken van hun prille leventje brengen ze zij aan zij door in het AMC. Er zijn soms adembenemend dramatische momenten, want een vroeggeboorte brengt veel risico's met zich mee. De jonge ouders herkennen binnen korte tijd ieder piepje en bliepje van welke monitor dan ook. Chantal: 'In no time word je een soort specialist van je eigen kind. Iedere piep signaleer je, je ziet wanneer de saturatie (zuurstofgehalte in het bloed) omlaag gaat.' En spreek je volmondig met de artsen mee in vaktaal en medisch jargon, zo maak ik op uit de specialistische terminologie die uit beide monden klinkt. Chantal: 'Dat gaat vanzelf op die afdeling. Ik merkte dat het soms lastig is om door de apparatuur heen te kijken. Al die lijntjes en infuusjes voor zo'n klein baby'tje. Voor je het weet, werp je een blik op de monitor in plaats van op je kind. Ik heb moeten leren dat het ook zonder die voortdurende controles, goed kan gaan. Vertrouwen vinden dat het in orde komt. Karina: 'We hebben met Sepp zo'n enorm traject moeten ondergaan. Ga maar na, al die operaties alleen al in zijn eerste levensjaar. Voor zijn maagperforatie, de dubbele liesbreuk, de hypospadie. We kregen veel steun van de mensen om ons heen. Toch, ondanks alle meelevende post en mail wist ik, je gaat dit pad alleen.'

Beste bedoelingen werken soms averechts
Chantal: 'Voor mij luisterde het heel nauw welke woorden mensen gebruikten als het over Nika ging. Mijn schoonmoeder sprak, met al haar beste bedoelingen overigens, steeds over 'dat kleine hoopje leven'. Nou, daar kon ik helemaal niet tegen. Dat klonk zo wanhopig. Mijn antwoord was steevast: 'Daar ligt gewoon een meid die het gaat redden!' Ik ging en ga voor de positieve insteek. Weiger me simpelweg in doemscenario's te verliezen. Van tobben is nog nooit iemand opgeknapt. Blijkbaar straalde ik dit ook uit in mijn mails die ik in die tijd verzond. 'Wow wat een power heb jij', schreven mensen me terug. Dat deed me wel goed. Al bestaat het gevaar dat je daarin doorschiet. Blijf je jezelf oppeppen terwijl je op instorten staat.' Karina: 'Ik herinner me dat we foto's van Sepp aan familie en vrienden stuurden. Zo voordelig mogelijk probeerden we hem neer te leggen, zodat hij mooi uitkwam op het plaatje. Vergeet het maar, iedereen schrok zich lam! Daar hadden wij geen idee van. Pas veel later, toen ik met enige afstand de foto's terugzag, begreep ik dat wij mensen de stuipen op het lijf hadden gejaagd. Zo intens klein, zo kwetsbaar. Om de rillingen van te krijgen. Maar als je er de hele dag naast zit, merk je dat niet meer op.'

De kracht van humor
Dat humor helende krachten heeft als het gaat om ziekte en ellende, hierover kunnen beide vrouwen meepraten. Karina: 'HELLP als excuus voor van alles en nog wat. Vergeetachtigheid? Oh, dat komt vast door HELLP, riep ik dan maar. Niet wetende dat dit daadwerkelijk door HELLP kwam. Dat bleek mij pas een jaar later. Tot op de dag van vandaag speelt mijn vergeetachtigheid me parten.' Chantal: 'Ik lette bij geboortekaartjes in de gangen van het AMC altijd op het geboortegewicht. Voor mij was dat heel belangrijk. 660 gram is natuurlijk bijna niets, laten we eerlijk zijn. Eric zei weleens om me op te beuren: 'Zullen we d'r gewoon meenemen, weg van hier. Smokkelen we haar mee in een pak melk. Past ze makkelijk in.' Kijk, zo'n aanpak werkt voor mij. Op zo'n opmerking kon ik weken vooruit. Inmiddels past ze alláng niet meer in een pak melk. Een wonder van een meid is ze. Ik denk nog wel eens terug aan die zin van die bewuste kinderarts. 'Uw kansen zijn nihil,' woorden die in mijn geheugen staan gegrift. Mooi dat-ie ongelijk heeft gekregen. Heerlijk.'

Na verloop van tijd vertrekt Sepp naar een gewoon ziekenhuis. Nika gaat binnen het AMC naar de zuigelingenafdeling om verder aan te sterken en goed op gewicht te komen. Dit nu gaat niet vanzelf. Chantal: 'Nika deed het eigenlijk vanaf het begin keurig, alleen kostte het haar moeite om zelf te drinken.' Oorzaak was de BPD (longschade) die ze had opgelopen door de beademing van de eerste dagen. 'Jammer genoeg bleef ze afhankelijk van de sondevoeding. Toen ze na een aantal maanden eindelijk thuis was, kolfde ik naar mijn idee de hele dag door en zaten we eindeloos met haar op de bank, te tutten met een flesje. Zonder resultaat. Ze dronk matig, kreeg simpelweg niet genoeg binnen om voldoende op gewicht te blijven. De sondevoeding is niet meer gestopt.'

Gevolgen van vroeggeboorte
Nika heeft in feite niet geleerd te drinken en te eten op basis van een hongergevoel. Dat is haar onbekend. Een verschijnsel dat vaker optreedt bij te vroeg geboren kinderen. Die afhankelijkheid wordt binnenkort aangepakt via een zogenaamde hongerprovocatie. Nika wordt opgenomen in het ziekenhuis waarbij een deskundig team haar gaat leren zelfstandig te eten en te drinken. 'Een heftig proces, maar we hebben geen keus. We moeten dit doen, voor haar eigen bestwil. Maar het voelt afschuwelijk. We kregen de tip om te zorgen dat niet alleen Nika, maar ook wij in topconditie zijn om het aan te kunnen. Zowel fysiek als mentaal. Ik sport, dat helpt de zinnen verzetten. Eerder al heb ik een psycholoog bezocht om te verwerken wat er allemaal is gebeurd. Hij werkte met behulp van EMDR. Daar heb ik veel baat bij gehad. Ik heb geleerd dat pas als er rust is, er ruimte is voor verdriet. Nu kan ik mezelf toestaan te zien wat ik gemist heb. Geen onbezorgde dikke buikenshow, geen normale zwangerschap met beschuit met muisjes als feestelijk besluit.'

Opkrabbelen na de dip
Voor Karina geldt, net als voor Chantal, dat zij veel op haar bordje heeft gekregen. Iets wat niet altijd zichtbaar is geweest voor haar omgeving en leidde tot onbegrip bij deze en gene. 'Wat ik heb gemerkt, is dat je in de ogen van anderen ook teveel kunt meemaken. Er komt een punt waarop mensen afhaken. Het is teveel of het duurt te lang. In het begin is de schrik groot bij iedereen, stroomt de mailbox vol en staat de telefoon niet stil. Boeketten, presentjes, stapels kaarten. We werden bijkans bedolven onder de uitingen van belangstelling.'

Toen het met Sepp eindelijk goed ging, gleed Karina in een flinke dip. 'Een gesprek met een Arbo-arts waarin een onjuiste diagnose werd gesteld, was de druppel. Ik was compleet van de kaart. Gelukkig stelde mijn werkgever zich meelevend op en werd mij de rust gegund om te herstellen. Daarbij had ik hulp van een maatschappelijk werkster van het AMC. Zij overtuigde me dat ik niet gek was, dat ik een in alle opzichten heel zware tijd achter de rug had vol zorgen en spanningen om Sepp, waarbij ik mezelf zwaar voorbijgelopen was. Per slot van rekening had ik wel HELLP achter de kiezen. Het was zaak me op mijzelf te concentreren, en alles wat energie vrat, achter me te laten. Mild zijn, niet altijd zo streng voor mezelf. Loskomen van de regeltante die ik altijd was.'

'Er waren naar ik dacht dierbare vriendinnen die er niet mee om konden gaan, die niets meer lieten horen. Alsof het op een gegeven moment maar eens klaar en af moest zijn. Gewoon weer meedoen als altijd, na een tijd kan dit toch wel weer? Nee dus, dat kon ik niet. Hoezeer ik het krampachtig ook probeerde. Ik trok het eenvoudig niet. Was te moe, te lamlendig, te lamgeslagen. Te verward in mijn hoofd.' Haar vriendenkring is hierdoor veranderd. Goede vriendschappen vervaagden hier en daar, andere vriendschappen verdiepten zich. 'Een collega bijvoorbeeld die ik oppervlakkig kende, werd een dierbare vriendin. Ze was een grote steun én lotgenoot; haar eerste kind bleek te vroeg geboren. Hartverwarmend is ook de band met mijn familie.'

De gesprekken met haar en ook de steun van Chantal, hielpen haar heel langzaamaan weer op de been. 'Ik hoef niet alles meer te kunnen en te doen. Kan weer vooruit kijken, genieten van mijn gezin, hoe bijzonder het is dat we met z'n drietjes zijn. Dat is de winst van HELLP, dat je leert waarderen wat er wél is.' Vanuit die houding heeft Karina ook naar Sepp leren kijken. ''Je kind heeft een spasme.', zo werd ons meegedeeld. Bron hiervan moet een hersenbloeding zijn geweest, zo klein dat het in eerste instantie niet is opgemerkt. Pas toen zijn linkerhandje achterbleef in motorisch opzicht, werd dit duidelijk. Alles meteen op internet opzoeken, mijn eerste neiging in een poging de boel onder controle te houden, doe ik niet meer. Wat je dan aan ellende breed uitgemeten tegenkomt in woord en beeld, mij niet gezien. Mijn besluit staat vast: Ik kijk naar hém, niet naar getalletjes of statistieken. Hij doet het prima, daar gaat het om. Hij komt er wel.'

JA-zeggen is de sleutel
Chantal knikt instemmend. 'Het is vergelijkbaar met de wetten van het theater. Als Cliniclown weet ik er alles van. Er gebeurt veel meer als je 'ja' zegt.' Ze klapt in haar handen, bij wijze van symbolische start van een speloefening: 'Creëer mensen om je heen die 'ja' zeggen. Dan sta je fundamenteel anders in het leven.'

Ze kijken elkaar lachend aan; in de wetenschap dat ze ondanks of misschien wel dankzij alle doorstane ellende, een volmondig 'JA' hebben gezegd. Een JA voor het leven, een JA voor de vriendschap.

Website door Creative Kingdoms